اصول اجرایی ساختمان

  

مقدمه

با توجه به تحولات قرن اخیر که در کلیه علوم و فنون منجمله در صنعت ساختمان‌سازی‌ ایجاد گردید و با توجه به رشد روزافزون جمعیت و احتیاج جوامع بشری به مسکن بیشتر و در نتیجه احتیاج به گسترش شهرها کارشناسان متوجه شدند که اگر شهرها به طوری افقی گسترش یا به سرویس‌های شهری مانند آب برق تلفن گاز و به شهروندان با مشکل مواجه خواهد شد علاج‌ این درد گسترش شهرها به‌صورت عمومی ‌بود در نتیجه ساختمان‌های یک یا دو طبقه قرون 18و 19 به ساختمان‌های بلند قرن بیستم تبدیل شد. رفته‌رفته مصالحی مانند آجر و آهک و ملات‌ها کم مقاومت منسوخ شد و مصالح مرغوب‌تری که بتواند بارهای فشاری و کششی بیشتری را تحمل نماید مورد توجه قرار گرفت که در رأس آن سیمان ، بتن و انواع فولاد می‌باشد که روزبه‌روز مراحل تکامل خود را طی نموده و هر لحظه در آزمایشگاه‌های مهم دنیا در اثر آزمایشات شبانه‌روزی انواع مرغوب تر و کامل تری از آن ارائه می‌گردد.

الف ) بخش‌های مدیریتی:

اصول اجرایی ساختمان

انجام طراحی برای اجرا و منظور از طرح و اجرا، ‌ایجاد بنایی است که بتواند وظایف مورد انتظار را به خوبی به انجام برساند. اجرای طرح عینیت بخشیدن به آن طرح مطابق نقشه‌ها و سایر مدارک اجرایی است، که خود حاصل تفکر طراح یا طراحان هر بنا از لحظه تکوین فکر‌ ایجاد آن تا موقعی که به دست بهره‌برداری کنندگان سپرده شود مراحلی را طی می‌کند که شامل برنامه‌ریزی، طرح و محاسبه، اجرا و نظارت بر اجرا، کنترل کیفیت، آغاز بهره‌برداری و خبر خوشی است تا پس از حصول اطمینان از قابلیت بهره‌برداری آن، در اختیار بهره‌برداری کنندگان گذاشته شود. بسته به بزرگی و کوچکی طرح و ماهیت آن، اهمیت هر یک از مراحل فوق متغیر بوده و بنا به ضرورت ممکن است گستره یکی از مراحل بسیار محدود شده و حتی مرحله‌ای با مراحل دیگر ادغام شود.

هر یک از این مراحل باید در چارچوب فنی، اقتصادی، زیست‌محیطی، زیبایی‌شناسی، اجتماعی و حتی سیاسی طی شود و چگونگی ‌این مراحل در ‌ایمنی، عملکرد آتی ( با ملحوظ داشتن خطوط هادی اداره کشور) آتی بنا و عمر مفید آن موثرند. اما اثر مرحله اجرا و نظارت بر اجرا، بیش از هر مرحله است دیگری تجارب جهانی نشان می‌دهند که در حدود هفتاد درصد تمام عللی که بروز کاستی‌ها و تقلیل عمر مفید بناها را سبب می‌شوند، از خطاهای ‌این مرحله سرچشمه می‌گیرند.

لازم به توضیح است که برخلاف عرف معمول، در اینجا از اجرا و نظارت بر اجرا به عنوان یک مرحله نام برده شده و اجرا و نظارت، دو مقوله جدا از هم در نظر گرفته نشده‌اند. این مسئله به منظور هماهنگی با یکی از دگرگونی‌های بنیادی صنعت ساختمان است که با وارد شدن مفهوم از طرف سازنده در روند ساختن بناها به جای مفهوم "کنترل کیفیت" "تضمین کیفیت" توسط دستگاه نظارت، در عمل بخش عمده وظایف دستگاه مجری و دستگاه نظارت، در هم ادغام شده است در واقع، به روال سنتی، دستگاه سازنده، بر حسب وظیفه، سعی می‌کند طرحی را که اجرای آن به او سپرده شده، بر مبنای نقشه‌ها و با رعایت مشخصات فنی طرح بسازد. مسئولیت او به اجرای کار طبق نقشه و مشخصات، در زمانی مشخص و معمولاً با هزینه‌ای معین محدود است.

روش‌های اجرای طرح‌های ساختمانی و پیمان‌ها

اجرای طرح‌های ساختمانی صدها جزییات فنی و ساختمانی و روابط پیچیده چندجانبه بین صاحب‌کار کارفرما، مجری طرح، ناظر، پیمانکاران جزء، سازندگان مصالح و لوازم و فروشندگان آن‌ها، تولیدکنندگان و اجاره دهندگان تجهیزات، نیروی انسانی، نهادهای مدیریت شهری و ادارات دولتی را شامل می‌شود.

روش‌های اجرا

اجرای طرح‌های ساختمانی ممکن است به یکی از صورت‌های زیر انجام پذیرد:

·         امانی: که صاحب‌کار یا قائم‌مقام او، یعنی کارفرما یا مجری طرح، رأساً عملیات اجرایی را مدیریت می‌کند و هزینه‌ها را می‌پردازد.

·         صاحب‌کار: شخصی است حقیقی یا حقوقی که طرح متعلق به او می‌باشد.

·         کارفرما یا مجری طرح: شخصی است حقیقی یا حقوقی که صاحب‌کار تمام یا بخشی از اختیارات خود را برای اجرا به او تفویض کرده است.

·         مدیریت اجرا: که صاحب‌کار شخص دیگری را به عنوان مدیر اجرایی،از طرف خود مأمور اجرای کار می‌کند و تمام یا بخشی از اختیارات خود را به او تفویض می‌نماید و با نظر او تحت کنترل خود، هزینه‌های اجرایی را با ملحوظ داشتن اضافه مبلغی برای مدیریت، می‌پردازد.

·         مدیر اجرایی:  شخصی است حقیقی یا حقوقی که سازماندهی عملیات اجرایی به عهده او واگذار می‌گردد. که صاحب‌کار یا کارفرما هر قسمت از کار را به پیمانکار مناسبی واگذار می‌کند که آن بخش از کار را با مشخصات معلوم و به قید معلوم انجام دهد و خود، کار پیمانکاران جزء را هماهنگ می‌کند.

·         پیمانکار: شخصی است حقیقی یا حقوقی که انجام خدمات مشخصی را تحت شرایط فنی و مالی معین در مدت زمانی معلوم، به عهده می‌گیرد.

·         پیمانکاری کامل: که صاحب‌کار یا کارفرما، کل کار را به یک پیمانکار اصلی واگذار می‌کند و پیمانکار مزبور با امکانات خود و یا با استفاده از پیمانکاران جزء کار را به انجام می‌رساند به عبارت دیگر کل کار را به مسئولیت خود، با مشخصات مورد نظر و به قیمت معلوم یا تحت شرایط مالی مشخصی، به هر روشی که صلاح بداند، انجام می‌دهد. در کلیه روش‌های فوق، فرض بر این است که طرح از پیش آماده شده‌ای، برای اجرا وجود دارد. امروزه برای اجرای ساختمان‌ها ابداع و به کار گرفته شده‌اند که اجازه می‌دهند همزمان با تهیه طرح، کار اجرا نیز آغاز و پیش برده شود. از جمله ‌این روش‌ها، روش اجرای سریع و روش طرح و ساخت یا طرح و اجرا را می‌توان نام برد.

اشکال مختلف پیمان‌ها

جز در صورت اجرای امانی، در سایر حالات، برای روشن شدن حدود حقوق و تکالیف طرفین،پیمان‌هایی بین صاحب‌کار یا کارفرما از یک سو و اجراکنندگان کار از سوی دیگر بسته می‌شوند. در این پیمان‌ها، حجم کار و مبلغ قرارداد، مدت اجرا و مشخصات فنی، به عنوان ارکان قرارداد مشخص می‌شوند. پیمان‌های اجرایی اشکال مختلف دارند که متداول‌ترین آن‌ها به شرح زیرهستند:

"پیمان‌های سرجمع"  "گلوبال یا لام سام"

در این پیمان‌ها، پیمانکار به ازای اجرای طرح موضوع قرارداد، در مدت زمان معلوم، مبلغ مشخصی را دریافت می‌دارد معمولاًً هماهنگ با درصد پیشرفت کار، در موعدهای معین، بخشی از مبلغ قرارداد به پیمانکار پرداخت می‌گردد.

" پیمان‌های مبتنی بر فهرست آحادیه "

در این پیمان‌ها، برای و اخذ هر یک از اقلام کار، که با مشخصاتی معین انجام داده شود، قیمت واحدی مورد توافق قرار می‌گیرد، احجام اقلام کار برآورد و بر مبنای آحاد بها، قیمت کل عملیات و مبلغ قرارداد تعیین می‌گردد که به ازای آن، پیمانکار طرح را در مدتی معین اجرا نماید.

پرداخت به پیمانکار، متناسب با پیشرفت کار، بر اساس صورت وضعیت‌های ماهیانه صورت می‌گیرد هر صورت وضعیت حاوی انجام کارهای انجام شده تا تاریخ تنظیم آن می‌باشد که بر اساس آن احجام و آحاد بها، قیمت کار انجام شده تا آن تاریخ محاسبه و پس از کسر پرداخت‌های قبلی و سایر کسورات مقرر، مابقی آن به پیمانکار پرداخت می‌گردد. پرداخته و در مواعد مقرر « پیمان‌های در صد هزینه » در این پیمان‌ها، پیمانکار هزینه‌های اجرایی آن را به اضافه درصدی که پیشاپیش مورد توافق قرار گرفته، از کارفرما دریافت می‌کند پیمانکار به ازای دریافت این درصد، متعهد می‌شود که کار را در مدت زمان مشخصی و با مشخصات تعیین شده در قرارداد به اتمام برساند.

محاسبه هزینه کارهای انجام شده ممکن است به روش‌های مختلف صورت پذیرد در این پیمان‌ها، اغلب سقفی برای هزینه‌های کل طرح تعیین می‌شود که اگر پیمانکار، اجرای طرح را با هزینه‌ای کمتر از آن به پایان برساند بخشی از مبلغ صرفه‌جویی شده را به عنوان جایزه دریافت می‌دارد و اگر طرح را با هزینه‌ای بالاتر از سقف تعیین شده تمام کند، جریمه‌ای به او تعلق می‌گیرد و یا حداقل، به مبلغ اضافه شده، درصدی تعلق نمی‌گیرد و چیزی به پیمانکار پرداخت نمی‌شود. علاوه بر پیمان‌های فوق، که متداول‌ترین پیمان‌های اجرایی می‌باشند، اشکالی دیگر از پیمان نیز وجود دارند که با اختلاف‌هایی کم یا بیش، شبیه به پیمان‌های مزبور می‌باشند.

گام نخست، آشنایی با کمیت و کیفیت طرح و ویژگی‌های آن

اجرای هر طرح با آشنایی سازنده با آن طرح آغاز می‌شود برای اجرای هر طرحی، معمولاً آنچه طراح در ذهن خود خلق کرده است، از طریق نقشه‌ها و سایر مدارک اجرایی به سازنده انتقال داده می‌شود. لذا اجراکننده علاوه بر داشتن آشنایی قبلی با استانداردها، آیین‌نامه‌ها، ضوابط و مقررات عمومی ساختمانی باید قبل از هر چیز با مطالعه دقیق نقشه‌ها، دفترچه مشخصات فنی عمومی، دفترچه مشخصات فنی خصوصی، دستورالعمل‌های اجرایی، یادآوری‌های فنی، برآورد و فهرست مقادیر و سایر مدارک اجرایی، به طور همه‌جانبه دریابد که چه بنایی را با چه مشخصاتی و با رعایت چه معیارهایی می‌خواهد اجرا نماید و حجم کار چقدر است به عبارت دیگر سازنده باید با کم و کیف کار آشنا شود و ضمن اطلاع از احجام اقلام کار، از مجموعه مورد احداث، تجسم فضایی دقیقی به دست آورد.

در این مرحله از کار، سازنده باید کامل بودن نقشه و سایر مدارک اجرایی را ارزیابی و از قابل‌اجرا بودن طرح اطمینان حاصل نماید و هیچ ابهامی را از نظر دور ندارد، به ویژه باید هر گونه تناقض و ناسازگاری را که بین مدارک مختلف اجرایی احساس می‌نماید، با طراح در میان گذاشته و از او بخواهد که مدارک اجرایی را تکمیل کرده و از آن‌ها رفع ابهام کند به طوری که در هیچ مورد امکان تفسیرهای مختلف باقی نماند همچنین در این مرحله، اگر سازنده نظری در مورد جرح و تعدیل طرح برای هماهنگ کردن آن با امکانات و توانایی‌های خود یا روش اجرای مشخصی دارد، می‌تواند پیشنهادهای خود را به طراح ارائه دهد زمان کوتاهی که برای طی این مرحله صرف می‌شود، از اتلاف وقت‌های بعدی، که اغلب با توقف سازمان اجرایی و صرف هزینه‌های غیر لازم همراه‌اند، جلوگیری می‌نماید.

گام دوم، آشنایی با محل اجرای طرح

پس از آشنایی با طرح، سازنده باید طی بازدید یا بازدیدهایی، با محل اجرای طرح آشنا شده و محدودیت‌ها و امکانات موجود در محل را ارزیابی کند. در این مرحله، سازنده باید از طریق مشاهدات، مذاکرات، پرس و جو از افراد محلی، مطالعه مدارک و گزارش‌های موجود، با عوارض سطحی، توپوگرافی، شرایط تحت‌الارضی، شرایط محیطی، اقلیم و آب و هوای محل اجرای طرح، راه‌های دسترسی به محل، امکانات دستیابی به مصالح،تجهیزات و نیروی انسانی در محل و به طور خلاصه تمام امکانات تسهیل‌کننده و موانع و اشکالات بازدارنده و معارضه‌ای احتمالی، تا آنجا که میسر است، آشنا گردد.

برای آشنایی با محیط کارگاه اجرای طرح، جمع‌آوری اطلاعات زیر، بسیار مفید خواهد بود درباره عوارض سطحی از قبیل طبیعت و میزان محل‌های احتمالی پر شده با زباله، خاک دستی و محل قرار گرفتن و نوع رگه‌های سنگ احتمالی مسیرهای عبور جریان‌های آب و احیاناً گودال‌های آبگیر در سطح کارگاه توپوگرافی، به عبارت دیگر تغییرات رقوم خاک در سطح کارگاه دریای آزاده موجود در محل کارگاه و در مجاورت آن خاکریزهای نزدیک، خط ساحلی و عوارض مشابه آن راه‌های دسترسی به کارگاه( راه‌آهن، اتومبیل، کشتی)

درباره عوارض زیرزمینی از قبیل:

مسیر فاضلاب، قنات، تونل، زیرزمین و یا سایر دریای آزاده زیرزمینی خطوط لوله نفت و گاز و آب یا لوله‌های بخار و هوای فشرده و غیره، خطوط تلفن و تلگراف و کابل‌های زیر‌زمینی ‌برق. شالوده‌های موجود در محوطه کارگاه یا زمین‌های مجاور اطلاعات مربوط به گمانه‌ها و سایر اطلاعات از قبیل تاریخچه رفتار دریای آزاده مجاور، نشست‌های خاک و غیره...

گام سوم، تهیه برنامه زمان‌بندی اجرا

پس از ‌اینکه مشخص گردید چه بنایی در چه محلی باید ساخته شود، سازنده باید برنامه زمان‌بندی اجرای عملیات را تدوین نماید بطوریکه در هر مقطع زمانی، قدم‌های اجرایی که بلافاصله پس از آن لحظه برداشته شوند مشخص باشند. داشتن چنین برنامه‌ای که تکلیف اجراکنندگان را مشخص کرده باشد، تردیدهای مزاحم و بازدارنده را حذف کرده،‌ ایجاد تحرک نموده و از اتلاف وقت و انرژی جلوگیری می‌کند. تهیه برنامه زمان‌بندی، عملاً در یک فرآیند تجزیه، بررسی اجزا و ترکیب اجزای بررسی‌شده به نحوی مطلوب و مناسب با رعایت مسیر بهینه، به شرح زیر صورت می‌پذیرد. ابتدا سیاهه‌ای از کلیه عملیاتی که برای اجرای طرح لازم‌اند، از تجهیز و راه‌اندازی کارگاه گرفته تا اتمام کار و برچیدن کارگاه، تدوین می‌گردد. سپس متناسب با حجم کار و شرایط موجود عملیات به چند «عمل اصلی» یا «فعالیت اصلی»تقسیم می‌شود. پس از مشخص شدن فعالیت‌ها یا عمل‌های اصلی، هر یک از آن‌ها به تعدادی «عملیات جزء» یا «فعالیت جزء» تقسیم می‌شوند.

برای انجام هر واحد هر جزء عمل، مصالح، وسایل، تجهیزات، نیروی انسانی، آهنگ انجام، زمان لازم و هزینه‌های انجام برآورد می‌شوند و نیازهای کل آن جزء عمل تعیین می‌گردند. از ترکیب آنچه برای انجام جزء عمل‌ها تعیین شده، نوع و مقدار کل مصالح، نوع و حجم وسایل، انواع تجهیزات، انواع نیروی انسانی مورد نیاز و زمان کل اشتغال هر نوع از تجهیزات و نیروی انسانی و هزینه کل اجرا تعیین می‌گردند. لازم به ذکر است که حجم کل مصالح مورد نیاز، از جمع کردن ساده مصالح لازم برای جزء عمل‌ها به دست می‌آید ولی تعداد ماشین‌آلات، میزان تجهیزات و تعداد نیروی انسانی را نمی‌توان از جمع کردن ساده ارقام تعیین شده برای هر جزء عمل به دست آورد زیرا ماشین‌آلات مورد نیاز معمولاً ً به‌صورت حاصل‌ضرب «ماشین* ساعت» یا « ماشین* روز» و نیروی انسانی لازم به‌صورت حاصل‌ضرب « نفر* ماه» تعیین می‌شوند و لذا، تعداد ماشین‌آلات و نیروی انسانی تابع زمانند و باید متناسب با مدت زمان اجرا، از طریق کارشناسی و مشخص کردن زمان‌هایی که تعداد مورد نیاز حداکثر و حداقل است، تعیین می‌شوند. یا بالعکس اگر استفاده از تجهیزات، ماشین‌آلات و نیروی انسانی معینی الزام‌آور باشد، باید مدت زمان اجرا متناسب با این امکانات تعیین شود.

هزینه کل اجرا را هم نمی‌توان از جمع کردن ساده هزینه عمل‌ها محاسبه کرد زیرا سه عامل ماشین‌آلات، نیروی انسانی و زمان بر هزینه‌های اجرایی اثر می‌گذارند و به ویژه باید مسئله تأمین منابع مالی و حجم سرمایه‌ای که باید برای گردش کار کارگاه به کار گرفته شود، در محاسبه هزینه کل اجرا ملحوظ گردد. پیمانکاران باسابقه، هزینه‌های اجرایی را مستقیماً برای هر عمل، بدون پرداختن به جزء عمل‌ها، محاسبه می‌نمایند. پس از روشن شدن حجم مصالح مورد نیاز، مبدأ و منابع تهیه مصالح، چگونگی تهیه و تدارک آن‌ها، وسیله و نحوه حمل به کارگاه، تحویل گرفتن، بار‌اندازی، انبار کردن و نگهداری در کارگاه، نحوه و وسایل برداشت و مصرف در کارگاه و بالاخره چگونگی نمونه‌برداری و کنترل کیفیت مصالح در مواعد مقرر، مورد مطالعه قرار می‌گیرند. بر اساس مطالعات انجام شده درباره مصالح، نیازهای تجهیزاتی کنترل و حک و اصلاح گشته و امکانات و نحوه تأمین قطعات یدکی، سوخت، مصارف و لوازم آن‌ها بررسی می‌شوند.

در این مرحله، تهیه جدول برنامه‌ریزی ماشین‌آلات مورد نیاز می‌تواند به همه‌جانبه بودن مطالعه و تسهیل کار مطالعه کننده کمک نماید. در جدول شماره1، برنامه‌ریزی ماشین‌آلات مورد نیاز برای احداث یک کانال بتن‌آرمه، به عنوان مثال نشان داده شده است. بر اساس آخرین مطالعات در مورد مصالح و نیازهای تجهیزاتی، نیازهای به نیروی انسانی تعیین گشته، منابع، امکانات، روش‌ها و ضوابط تأمین نیروی انسانی، اعم از ماهر، نیمه ماهر و غیر ماهر، تبعات به کار گماردن آنان در کارگاه، شامل تأمین امکانات زیستی، بهداشتی، رفاهی و حتی در مورد طرح‌هایی که اجرای آن‌ها چند سال طول می‌کشد، علاوه بر تأمین امکانات فوق برای خانواده‌ها، امکانات آموزشی برای فرزندانشان، در حالات مختلف دسترسی به امکانات شهری یا عدم دسترسی به این امکانات، مطالعه و ارزیابی می‌شوند.

 در این مرحله، تنظیم جدول طبقه‌بندی و تعداد کارگران مورد نیاز در هر مقطع زمانی، کمک مؤثری به امر برنامه‌ریزی خواهد کرد. پس از مشخص شدن کل نیازهای طرح و انجام مطالعات فوق، بسته به مورد، قدم بعدی برای تهیه برنامه زمان‌بندی، به شرح زیر برداشته می‌شود و مدت زمان اجرا تثبیت می‌گردد.

اگر زمان محدود باشد، سازنده از طریق مقایسه و واسنجی نیازها با آنچه در حال حاضر در اختیار دارد، کفایت یا عدم کفایت مقدورات خود را ارزیابی می‌کند و در صورت لزوم، کمبودها را بر طرف می‌نماید

اگر زمان محدود نباشد، سازنده زمان تقریبی لازم برای اجرای کار با امکانات موجود خود را برآورد و معقول بودن این زمان را بررسی می‌کند و اگر لازم باشد، تعادل منطقی را بین امکانات و مدت زمان اجرا بر قرار می‌سازد.

در این مورد باید توجه داشت که امروزه زمان، پر بهاترین اقلام مصرفی در کارگاه است و هنر یک مجری و سازنده خوب آن است که با تأمین به موقع مصالح و به کار گرفتن وسایل، تجهیزات و نیروی انسانی به مناسب‌ترین نوع و مقدار، زمان لازم برای اجرا را کوتاه کرده و از این راه هزینه‌های اجرایی را کاهش دهد. و طرح را هر چه زودتر به بهره‌برداری برساند. توجه کنید که اگر یک کارخانه سیمان 3000 تنی فقط یک روز زودتر به تولید برسد، به ازای آن یک روز، 3000 تن سیمان بیشتر تولیدشده و میلیون‌ها ریال ارزش افزوده خواهد گردید. لازم به یادآوری است برای انجام عملیات اجرایی، یک محدوده مدت زمان‌های مناسب، واقع در حد فاصل یک زمان حداقل و یک زمان حداکثر وجود دارد، که به ازای مدت زمان‌های واقع در این محدوده می‌توان کار را با صرف هزینه و انرژی به سرانجام رسانید ولی تقلیل مدت زمان اجرا به کمتر از حداقل فوق یا طولانی تر شدن مدت زمان عملیات اجرایی از حداکثر مزبور، به افزایش تصاعدی هزینه‌های اجرایی منجر می‌شوند. بدیهی است که با توجه به ملاحظات فوق باید در مورد مدت زمان اجرا اتخاذ تصمیم به عمل ‌آید و با ایجاد تعادل بهینه بین مقدورات و مدت زمان اجرا، مدت زمانی مناسب و معقول برای اجرای طرح تعیین و تثبیت شود. پس از تثبیت مدت زمان اجرا، با در اختیار داشتن کلیه اطلاعات، طرح اولیه سازماندهی و گردش کار کارگاه، با این هدف تهیه می‌شود که با به کار گرفتن اصول مهندسی و ابداع روش‌های اجرایی بهتر، بتوان با همسو کردن همه نیروها و با تأمین گردش کاری مناسب، به نحوی که هیچ فعالیتی مزاحم فعالیت‌های دیگر نشود، با صرف حداقل مصالح، تجهیزات، انرژی و زمان، بیش‌ترین نتیجه عملاً ً ممکن را از دیدگاه کمی و کیفی، به دست آورد. بر مبنای طرح سازماندهی تهیه شده با در نظر داشتن امکانات و محدودیت‌ها، در یک نظم منطقی و با رعایت تقدم و تأخر منطقی عمل‌های مختلف و تقدم و تأخرهای ناشی از ضرورتهای اجرایی، کوشش می‌شود با هماهنگ کردن فعالیت‌ها به نحوی که با هم تداخل زمانی نداشته باشند، برنامه زمان‌بندی عملیات اجرایی طوری تهیه می‌شود که از امکانات، بیش‌ترین استفاده به عمل‌ آید و اثر بازدارنده محدودیت‌ها کمترین باشد و اگر تأمین این نقطه‌نظرها، تغییر، تکمیل یا جرحو تعدیلاتی را در طرح اولیه سازماندهی و گردش کار کارگاه ایجاب نماید، با اعمال این تغییرات و جرح و تعدیلات، برنامه زمان‌بندی نیز تکمیل و حک و اصلاح می‌گردد. ‌

این رفت و برگشت از طرح سازماندهی به برنامه زمان‌بندی و از برنامه زمان‌بندی به طرح سازماندهی، تا جایی ادامه می‌یابد که طرح مزبور، حالت نهایی و قطعی به خود بگیرد. در عمل ممکن است، در بدو امر فقط خطوط کلی اجرا و کلیات سازمان اجرایی تعیین گردند و طرح سازماندهی نهایی بدست‌اید. با داشتن تصویر روشنی از طرح سازماندهی نهایی و معمولاً ً با رعایت مسیر بحرانی، برنامه زمان‌بندی اجرا چنان تأمین می‌شود که هر جزء عمل زمانی انجام شود که نتیجه حاصل از آن بیش‌ترین باشد. مسیر بحرانی، عمل‌ها و جزء عمل‌هایی را در بر می‌گیرد که هر تأخیر در انجام هر یک از آن‌ها، مستقیماً به تأخیری به همان اندازه در اتمام برنامه منجر می‌شود. بدیهی است که برنامه تدوین شده باید تمام عملیات اجرایی، از جمله استقرار  تجهیز کارگاه در شروع کار، گردش کار کارگاه در مدت اجرا و برچیدن کارگاه پس از اتمام عملیات اجرایی را دربر گیرد.

با توجه به آنچه گذشت، از یک سو برنامه زمان‌بندی مبتنی بر برآوردهای مصالح، تجهیزات، نیرو انسانی، مدت زمان انجام و هزینه‌های انجام هر جزء عمل است که مقولاتی احتمالی باشند و بسته به نوع و ماهیت کار و در عمل،‌این عدم قطعیت‌ها بر روند انجام کار اثر می‌گذارند و اجازه نمی‌دهند که کار کاملاً طبق برنامه اجرا شود از سویی دیگر واضح است که برنامه زمان‌بندی عملیات اجرایی تابع امکانات و محدودیت‌های موجود در موقع تهیه برنامه و مبتنی بر اطلاعاتی است که تا آن موقع در اختیار بوده‌اند.

‌این امکانات محدودیت‌ها و اطلاعات، در طول مدت اجرا دچار تغییر و تحول می‌شوند، لذا برنامه زمان‌بندی،انطباق خود را با وضع موجود از دست می‌دهد، در این صورت، برای احتراز از هر گونه اتلاف وقت و امکانات،لازم است برنامه مورد تجدیدنظر قرار گرفته و با شرایط موجود هماهنگ گردد. برای تأمین ‌این منظور، باید برنامه زمان‌بندی قابل‌انعطاف بوده و در آن امکان تجدیدنظر و به‌روز آوردن در مواقع لزوم، پیش‌بینی شود. ارجح آن است که در خود برنامه موعدهای برنامه مقرر گردد. قدر مسلم این است که برای تنظیم موفقیت‌آمیز برنامه، کسی که این مسؤولیت مهم را به عهده می‌گیرد باید شناختی درست از ماهیت کار و وابستگی بین عمل‌ها و جزء عمل‌هایی که کل کار را تشکیل می‌دهند، داشته باشد.

برنامه‌ای که به این ترتیب تدوین می‌شود،گرچه گاهی مسایل تدارکاتی را هم در بر می‌گیرد ولی اکثراً برای اینکه این برنامه با موفقیت به اجرا درآید، لازم است که برنامه‌های مشروحه زیر نیز به موازات آن تدوین و به موقع اجرا گذاشته شوند. برنامه زمان‌بندی تدارک مصالح و مصارف، که گردش کار کارگاه را تنظیم کرده و اجازه نمی‌دهد که کار به دلیل کمبود مصالح تنظیم شود. برنامه زمان‌بندی تأمین ماشین‌آلات و قطعات یدکی آن‌ها، که مدیریت ماشین‌آلات را میسر ساخته و از اتلاف زمان به دلیل نبودن تجهیزات در کارگاه یا راکد ماندن سرمایه در کارگاه به‌صورت ماشین‌آلات و تجهیزات اضافه بر آنچه مورد نیاز است، جلوگیری می‌نماید. برنامه زمان‌بندی تأمین نیروی انسانی، که مدیریت نیروی انسانی، استخدام به موقع افراد لازم و خاتمه دادن به خدمات آن‌ها در زمان مقرر را میسر می‌سازد. بویژه‌ این برنامه اجازه می‌دهد که به افراد شاغل، پیشاپیش اطلاع داده شود که جویای کار دیگری باشند. برنامه زمان‌بندی تأمین منابع مالی، که مدیریت سرمایه را میسر ساخته و از زیان‌های پیش‌بینی نشده جلوگیری می‌نماید. بدیهی است که این برنامه‌ها مستقل از یکدیگر و از برنامه زمان‌بندی اجرا نیستند و باید در ارتباط کامل با یکدیگر تنظیم و به موقع اجرا گذاشته شوند با تدوین برنامه، گام سوم اجرا به پایان می‌رسد.

گام چهارم، شروع عملیات اجرایی و کنترل و به هنگام کردن برنامه

با برنامه زمان‌بندی تدوین شده، عملیات اجرایی شروع می‌شوند. برای اجرای موفقیت‌آمیز برنامه لازم است کار انجام شده به طور مستمر کنترل و با برنامه مقایسه و در صورت لزوم، برنامه به هنگام شود. ‌این کار مستلزم نمی‌تواند گره از کار اجرا باز کند. نتایج کنترل‌ها باید ثبت و پالایش شوند و بر اساس گزارش‌ها و آمار تهیه شده از نتایج کنترل‌ها، مسیر کار اصلاح گردد.

اگر کنترل‌ها حاکی از پیشرفت کار بیش از میزان پیش‌بینی شده در برنامه باشند، اجازه می‌دهند که با حک و اصلاح برنامه، مدت زمان کل اجرای طرح کاهش داده شود و اگر کنترل‌ها نشان دهنده عقب ماندن اجرا از میزان تعیین شده در برنامه باشند، هشداری خواهند بود که سازنده را به جستجوی علل عقب ماندگی و رفع علل مزبور و در صورت لزوم جرح و تعدیل برنامه و اصلاح مسیر، رهنمون می‌شوند. باید توجه داشت که ضرورت ندارد کنترل‌ها بسیار پیچیده و دارای دقت ریاضی باشند و به اصطلاح مو را از ماست بکشند. کافی است در کنترل‌ها اقلام اصلی در نظر گرفته شده و به تدریج با فراهم آمار در هر زمینه، تدفیق شوند ولی استمرار کنترل‌ها و مرتب بودن پالایش آن‌ها، لازمه بهره‌برداری صحیح از کنترل برنامه است.

گام پنجم، کنترل کیفیت مستمر

"کنترل کیفیت" باید به عنوان یک عامل اصلی در برنامه‌ها گنجانده شود سایر عمل‌های اصلی به طور مرتب پیگیری شود، برای نشان دادن جایگاه ویژه آن، کنترل کیفیت در چارچوب برنامه به عنوان گامی‌ مستقل ‌این طرز تلقی اجازه می‌دهد که چه در حالت نظارت سنتی، که کنترل کیفیت رسمی توسط شخص ثالث انجام می‌شود، و چه در حالت اعمال نظارت توسط خود دستگاه سازنده به منظور تأمین کیفیت با یا بدون حضور شخص ثالث، بتوان کنترل کیفیت را، فارغ از سایر مسایل و مشکلات اجرایی، سازمان داد و به پیش برد.

گام ششم، ایمنی، حفاظت و بهداشت کار

آنچه در چارچوب‌ این صنعت صورت می‌گیرد به خاطر انسان و تأمین رفاه بیشتر اوست، عدم توجه به‌ ایمنی، بهداشت و حفاظت آن‌هایی که مستقیماً در کار اجرا مشارکت دارند و افراد دیگری که ممکن است در حیطه اثر عملیات اجرایی قرار گرفته و از آن آسیب ببینند. یک اجراکننده و سازنده خوب باید کار خود را چنان سازماندهی کند که خطری متوجه افراد دست‌اندرکار اجرا و سایر افرادی که با کارگاه در تماس‌اند، نگردد.

شرایط لازم برای اجرای موفقیت‌آمیز طرح

اجراکنندگان طرح‌های ساختمانی باید توجه داشته باشند که علاوه بر آنکه بخش قابل توجهی از ثروت ملی به‌صورت ساختمان از گردش خارج شده و«راکد می‌ماند» فضاهای تولیدی، خدماتی، آموزشی، بهداشتی و غیره نیز که به دست آنان ساخته می‌شوند، اگر به نحو مطلوب اجرانشده، از پایایی کافی برخوردار نباشند و نتوانند وظایف خود را انجام دهند، اجتماع ضرر خواهد کرد. اجرای ساختمان‌ها به نحو مطلوب و برخوردار بودن آن‌ها از پایایی کافی، در گروی آن است که برداشتن شش گام اصلی فوق با رعایت جمیع جهات صورت پذیرد.

برای اینکه این شش گام اصلی با موفقیت برداشته شوند و با مراعات همه‌جانبه شرایط کار و کارگاه، برنامه‌ای مناسب تهیه و طرح طبق مشخصات مورد نظر، با حداقل هزینه و حصول حداکثر نتیجه اجرا شود، اجراکننده باید شناخت کافی از مشخصات و همه عوامل مؤثر در کار داشته باشد. این مسئله در مورد تمام بناها صادق است، هر چند که بسته به حجم کار، نوع کار و سایر شرایط ممکن است برخی از گام‌ها محدودتر یا گسترده‌تر باشند. مشخصات مورد نظر، علاوه بر نقشه‌ها، در دفترچه مشخصات فنی عمومی و دفترچه مشخصات فنی خصوصی درج می‌شوند. در این مدارک، به استانداردهای مصالح و فرآورده‌ها، استانداردهای آزمایش و کنترل کیفیت مصالح و فرآورده‌ها، آیین کاربردها، آیین‌نامه‌ها و مقررات ملی ساختمانی کشور اشاره می‌شود. در پیمان‌هایی که مبتنی بر فهرست بها بسته می‌شوند، بخشی از مشخصات در فهرست مزبور منعکس می‌گردد ‌این فهرست صراحت دارد که به ازای انجام چه کاری و با چه مشخصاتی، چه پولی باید به انجام دهنده پرداخت شود. به عبارت دیگر در فهرست آحاد بها، برای هر یک از اقلام کار، نوع مصالح، نحوه کاربرد و اجرا، مشخصات کار انجام شده و نحوه اندازه‌گیری کار انجام شده ارائه داده می‌شوند. ‌این مدارک را باید تمام دست‌اندرکاران اجرا بشناسند و در موارد لازم از آن‌ها استفاده کنند.

مدارک رسمی‌ که اجراکنندگان باید بشناسند

مدارکی که برای شناخت مشخصات و سایر عوامل مؤثر در کار « در صنعت ساختمان» موجود و مورد استناد و استفاده مهندسان ساختمان می‌باشند، صرف‌نظر از کتاب‌ها و نشریاتی که اصول نظری و دیدگاه‌های عملی در آن‌ها تشریح گردیده‌اند، شامل هفت نوع مدرک رسمی به شرح زیرند:

• استانداردهای مشخصات مصالح، مواد و فرآورده‌ها

•  استانداردهای آزمایش و کنترل مشخصات

•  آیین کاربردها

•  دفترچه‌های مشخصات فنی عمومی و اجرایی

•  آیین‌نامه‌ها

•  مقررات ساختمانی

•  دفترچه‌های فهرست آحاد بها

منظور از« استانداردها» مدارک رسمی منتشر شده از طرف سازمان‌ها ذی‌ربط کشور در مورد مشخصات مصالح و فرآورده‌ها و روش‌های کنترل این مشخصات است. استانداردهای مشخصات، بسته به مورد حاوی تمام یا بخشی از قیود و شرایط مربوط به ابعاد هندسی، مشخصات فیزیکی، شیمیایی، مکانیکی و تکنولوژیکی مورد نظر مواد، مصنوعات و تولیدات و رواداری‌های آن‌ها می‌باشند در استانداردهای آزمایش و کنترل مشخصات، روش‌های آزمایش مواد، مصالح و فرآورده‌ها به منظور بررسی کمی ‌و کیفی مشخصات آن‌ها و چگونگی ارزیابی و پذیرش مواد، مصالح و فرآورده‌ها بر مبنای نتایج حاصل از آزمایش‌ها، شرح داده می‌شوند منظور از«آیین کاربرها» مدارک رسمی ‌مربوط به روش‌های کاربرد مصالح، مواد و فرآورده‌ها و قیود فنی است که باید در موقع کاربرد رعایت شوند. در صنایع دیگر «بجز صنعت ساختمان» عموماً استانداردها برای تأمین قابلیت کاربرد تولیدات و کالاها کافی تلقی می‌شوند. زیرا تولیدکننده با رعایت استانداردها و اعلام انطباق تولیدات خود با استاندارد مشخصی، تلویحاً حداقل کیفیت مورد انتظار از آن را تضمین می‌کند و مصرف‌کننده با علم و اطلاع از این تضمین تلویحی، متناسب با نیازهای خود، کالای مورد نظر را انتخاب می‌نماید. در مواردی هم آیین کاربردها و آیین‌نامه‌ها، به عنوان مکمل به‌کاربرده می‌شوند ولی در این صنایع کمتر به مقررات و ضوابطی نظیر مقررات ساختمانی برخورد می‌کنیم. از طریق هماهنگ کردن استانداردها در سطح جهانی، گستره تولید، عرضه و مصرف مواد و فرآورده‌ها وسعت می‌یابد و کار تولیدکننده و مصرف‌کننده تسهیل می‌شود. امروز مثلاً ً مصرف‌کننده ایرانی، به برکت وجود استانداردهای بین‌المللی، بدون دغدغه خاطر، لامپ ساخت استرالیا را برای نصب بر روی سرپیچ ژاپنی خریداری می‌نماید و مشکلی هم برایش پیش نمی‌آید.

مفاهیم و واژه‌های اولیه:

قرارداد:

عبارت است از قرارداد کتبی یا شفاهی که به موجب آن کارگر در قبال دریافت حق‌‌‌‌‌‌‌ السعی کاری را برای مدت موقت یا غیرموقت برای کارفرما انجام می‌دهد.

قرارداد کار علاوه بر مشخصات دقیق طرفین حاوی موارد زیر است:

الف) نوع کار یا حرفه‌ای که کارگر به آن اشتغال دارد.

ب) ساعات کار تعطیلات، مرخصی‌ها

ج) محل انجام کار

د) تاریخ انعقاد قرارداد

ه) مدت قرارداد

و) موارد دیگر

کارگر:

کارگر در قانون کار کسی است که به هر عنوان در مقابل(حق‌ السعی) اعم از مزد، حقوق، سهل سود و سایر مزایا به درخواست کارفرما کار کند.

کارفرما :

شخصی است حقیقی(منظور یک نفر) یا حقوقی (منظور در غالب یک شرکت) که کارگر به درخواست و به حساب او در مقابل حق السعی کار می‌کند. مدیران، مسئولان و به طور عموم کلیه‌ی کسانی که عهده‌دار اداره‌ی کارگاه هستند نماینده کارفرما محسوب نمی‌شوند. کارفرما مسئول کلیه‌ی تعهداتی است که نمایندگان مذکور در قبال کارگر به عهده می‌گیرند.
پیمانکار:

شخص حقیقی یا حقوقی که برای انجام کار طبق مقررات و شرایط مندرج در آیین‌نامه گواهینامه صلاحیت پیمانکاری دریافت کرده باشد.

کارگاه:

محلی است که کارگر به درخواست کارفرما یا نماینده او در آنجا کار می‌کند از قبیل مؤ‌سسات، صنعتی، کشاورزی، معدنی، ساختمانی، و امثال آن‌ها. کلیه‌ی تأسیساتی که به اقتضاء کار متعلق به کارگاه هستند از قبیل نمازخانه، نهار ‌خوری،تعاونی‌ها، مراکز آموزشی،‌ جزء کارگاه محسوب می‌شوند.

-         انواع ساختمان:

الف) از لحاظ ـ مصالح مصرفی

 ب) از لحاظ ـ مصرف

الف)از لحاظ مصالح مصرفی:

2-     ساختمان‌های بتنی:

ساختمان بتنی ساختمانی است که برای اسکلت اصلی آن از بتن‌آرمه استفاده شده باشد در ساختمان‌های بتنی سقف‌ها به وسیله دال‌های بتنی پوشیده می‌شود و یا از سقف‌های تیرچه بلوک و یا سایر سقف‌های پیش‌ساخته استفاده می‌شود و برای دیوارهای جداکننده از انواع آجر و یا تیغه گچی و یا چوب استفاده می‌شود و ممکن است از دیوار بتن‌آرمه هم استفاده شود ساختمان‌های بتنی دارای عمر طولانی، هزینه زیاد ساخت، مقاومت در برابر آتش‌سوزی می‌باشند.

3-     ساختمان‌های فلزی:

اسکلت این نوع ساختمان‌ها (پل‌ها و ستون‌ها) از پروفیل‌های فولادی بوده و اتصالات آن در ایران معمولاً از جوش استفاده می‌شود. سقف این نوع ساختمان‌ها به‌صورت تیرچه بلوک، کمپوزیت و یا طاق ضربی می‌باشد از ویژگی‌های این ساختمان می‌توان به زنگ‌زدگی در برابر رطوبت‌، تغییرشکل در برابر آتش‌سوزی‌های شدید، اجرای اسکلت سریع صورت می‌گیرد، فضای کمتری اشغال می‌کند.

4-     ساختمان‌های آجری:

ساختمان‌هایی که تحمل بارهای مرده و یا زنده به عهده دیوارهای آجری باربری باشد، سقف ‌این ساختمان‌ها از طاق ضربی و یا سقف تیرچه بلوک با استفاده از شناژهای افقی روی دیوارهای باربر و شناژهای قائم حداقل در 4 گوشه ساختمان در حالت بتن مسلح استفاده می‌شود ضخامت دیوارهای باربر 35 سانتیمتر و دیوارهای غیر باربر 11 سانتیمتری و 5 سانتیمتری استفاده می‌شود.

5-     ساختمان‌های خشتی و گلی:

این ساختمان‌ها با گل و یا خشت ساخته می‌شوند به علت ضعف مصالح مقاومت چندانی در برابر زلزله ندارند و به طور کلی باید از احداث آن‌ها خودداری گردد.

ب) ساختمان از لحاظ کاربرد:

ساختمان‌ها از لحاظ کاربرد به انواع ساختمان‌های مسکونی، اداری، بیمارستان‌ها، انبارها، مدارس و مکان‌های عمومی مانند
باشگاه‌ها و ورزشگاه‌ها و غیره تقسیم می‌شوند.